سمنوپزان رسمی بازمانده از گذشتههای دور که در شهرهای مختلف ایران طی آداب و مراسمی خاص با همیاری زنان انجام میشود. ماده اصلى سمنو جوانهٔ گندم و آرد است و گندم برای پخت سمنو باید از مرغوب ترین محصول گندم سال انتخاب شود. از شروع پاک کردن گندم تا به عمل آمدن و پخش سمنو با مراسم خاص و مشارکت اقوام و آشنایان همراه است.
چگونگی برگزاری سمنوپزان
این سنت که منتسب به حضرت فاطمه زهرا (س) دخت گرامی رسول اکرم (ص) است. با پاک کردن گندم و شستن آن آغاز و گندم پس از شستن خیس شده و روزانه دو تا سه بار شسته و آب آن تازه میشود. با توجه به سردی و گرمی هوا، طی سه تا پنج روز جوانه گندم میروید. گندم به دو صورت استفاده از چرخ و کوبیدن له شده و آب آن استخراج میگردد. برای پخت سمنو آرد گندم در سه مرحله تفت داده شده و بعد با شیره استخراج شده از جوانه گندم و آب مخلوط میشود.
با گفتن “بسم الله” اجاق روشن و شروع به پخت شیره های گندم در دیگ می شود . و نزدیکان و همسایگان در ساعتی مقرر با گل و شیرینی به محفل آمده و به این ترتیب بر شگون و برکت مجلس می افزایند. همزدن یا اسدام زدن قطع نمىشود . تا زمانى که ماده به جوش بیاید. این قسمت کار بدلیل سخت بودن آن، بیشتر توسط آقایان انجام مىشود. در هنگام هم زدن مرتّب صلوات مىفرستند و دعا مىکنند . و هر کسى هم که حاجتى داشته باشد کفگیر یا اسدام را گرفته و شروع به هم زدن مىکند.
هنگامى که کمکم سمنو رنگ به خود مىگیرد، زیر آتش را کم مىکنند ولى هم زدن را بیشتر مىکنند. این عمل آن قدر ادامه مىیابد تا زمانى که سمنو مقدارى خود را بگیرد یا اصطلاحاً سنگین بالا بیاید. در این هنگام مقدارى فندق درون آن مىریزند و زیر آن را خاموش مىکنند. و روى آن را مىپوشانند و به اصطلاح آن را دم مىگذارند. روىآن را سجادهاى پهن مىکنند و در درون آن یک آینه، یک ظرف آب، یک سرمهدان و یک جلد کلامالله مجید مىگذارند تا چهار ساعت بدین حالت باقى بماند.
اعتقاد مردم نسبت به سمنو پزان
مردم اعتقاد دارند که در این مدت حضرت فاطمه (س) مىآیند، ابتدا قرآن را برداشته و قرائت مىکنند. سپس مقدارى از آب را مىنوشند و بر چشمان خود از آن سرمهدان سرمه مىکشند و سپس انگشتى به درون دیگ سمنو مىزنند، به همین خاطر هنگامى که بخواهند در دیگ را بردارند، قبل از آن، آب آن ظرف را که متبرک شده است و در اخر با قاشًق چایخورى بین اعضاء تقسیم مىکنند.
همچنین خانمها از آن سرمهدان بر چشمهاى خود مىکشند. پس از برداشتن در دیگ، سمنوى پختهشده را بین اعضاء و همچنین همسایگان و بستگان پخش مىکنند. باید یادآور شد که سمنو پختن کارى بسیار سخت است. معمولاً زنان یک محله و یا فامیل جمع مىشوند و در یک منزل اقدام به پخت آن مىکنند. مواد مورد نیاز سمنو اغلب توسط اهالى فراهم آورده مىشود و نیز به خاطر جبران زحمات صاحبخانه معمولاً یک دست خلعت یا لباس و عدهاى نیز به جاى آن شیرینى و یا کلهقند مىآورند.
ریشهٔ سمنوپزان بهکجا برمیگردد؟
در گذشته مردم برای گندم احترام زیادی قائل بودند و بر این باور بودند که گندم نماد رویش و باروری است. پیشینیان گذاشتن سمنو در سفره هفتسین را نماد قدرت و برکت میدانستند. در گذشته، از سمنو بهعنوان برکت زمین یاد میشود و معمولا چند روز مانده به شروع بهار، برای خوردن و گذاشتن در سفره هفتسین پخته میشود. بر اساس اسناد تاریخی موجود، اینطور مشخص شده است که در گذشته، بیشتر در مناطقی که کشتوکار زیاد بوده مانند فلات مرکزی ایران، این آیین کهن رواج داشته است. در گذشته، افراد برای اینکه در سالهای بعد بتوانند برداشت خوبی داشته باشند و شکرگزاری برداشت امسال باشند، آیین سمنوپزان را اجرا میکردند.
آیین سمنوپزان، سالهای زیادی قبل از ورود اسلام به ایران، نیز وجود داشته و با ورود اسلام به ایران، این آیین بیشتر رنگوبوی مذهبی بهخود گرفت و بیشتر در شهرهای مذهبی ایران، با احترام و آداب خاص خود اجرا میشده است. امروزه، خاستگاه آیین سمنوپزان را استان خراسان میدانند. از آن جایی که در گذشته در این منطقه افراد بیشتر به کشت گندم مشغول بودند و قوت غالب آنها از گندم تهیه میشد، گندم را نماد برکت دانسته و برای آن ارزش زیادی قائل بودهاند.
بهدلیل وجود حرم امام رضا (ع) در منطقۀ خراسان، افراد زیادی برای حاجتروایی به سمت حرم امام رضا آمده و کم کم این آیین را با خود به شهرهای دیگر بردهاند. هرچند که آیین سمنوپزان از گذشتههای بسیار دور در ایران رواج داشته، اما با ورود اسلام به ایران، بار مذهبی گرفته و شهرهای زیادی این آیین را بهعنوان یک آیین مذهبی اجرا کردند بهطوری که امروزه، این آیین در اکثر شهرهای کشور ایران به اجرا در میآید.
آیین سمنو پزان در کدام شهرهای ایران باپرجاست؟
ریشۀ آیین سمنو پزان را در گذشته به فلات ایران نسبت میدهند بهویژه در اصفهان و مناطق کویری که به پیش از اسلام بازمیگردد. اما امروزه، خاستگاه آن را استان خراسان دانسته بهطوری که شهرستان گرمه و شهر درق در این شهرستانِ استان خراسان شمالی اهمیت بالایی در تولید سمنو دارد بهطوری که آیین سمنوپزی شهر درق بهعنوان میراث معنوی ثبت ملی شده است. اما آیین سمنوپزان در ایران، امروزه در بسیاری از شهرها در حال انجام است. قدمت این مراسم بهویژه در اصفهان و مناطق کویری به پیش از اسلام بر میگردد. بهعنوان مثال، یکی از شهرهایی که در آن آیین سمنوپزان بسیار پررنگ است، شهر کاشان است. سمنو در منطقه کاشان و شهرهای اطراف آن از قداست ویژهای برخوردار است، آن را منتسب به غذاهای اهل بیت (ع) میدانند و با نذر کردن در پخت آن حوائج خود را از خداوند میطلبند. از جمله برنامههای جانبی که در حاشیه برگزاری آیین سنتی سمنوپزان انجام میشود، خواندن دسته جمعی برخی از دعاها همانند حدیث کسا است. این مراسم سالهاست که در کاشان برگزار میشود و مردم از سراسر کشور با حضور در کاشان و شرکت در این مراسم حاجت روا میشوند.
همانطور که میدانید، سمنو یکی از اعضای اصلی در سفرۀ هفت سین است که به هنگام عید نوروز در ایران اجرا میشود. پخت سمنو برای هفت سین در ایران قدمتی تاریخی دارد و از دیرباز یکی از مراسمات آیینی بوده و بعدها به یکی از مراسمهای مذهبی بسیاری از مناطق و شهرهای ایران میباشد که در روزهای نزدیک به سال نو برگزار میشود و مردم این مراسم را به نیت حضرت فاطمه زهرا (س) برپا میکنند. حال که با تاریخچۀ سمنوپزان و جایگاه آن در فرهنگ ایران آشنا شدهاید، میتوانید این آیین کهن را در شهر خود مشاهده کنید و برای حاجتروایی نذرهای خود در پیشگاه خداوند، از این مراسم استفادۀ لازم را ببرید.
