جشن آبانگان یکی از جشنهای ایرانی است. که در ستایش و نیایش ایزد “بانو آناهید” که ایزد آبهای روان بوده است برگزار میشده است. جالب اينجا است كه مى گويند اگر در اين روز باران ببارد، آبانگان به مردان تعلق گرفته و مردان تن و جان خويش را به آب مى سپارند. و اگر بارانى نبارد، آبانگان زنان است. و زنان آب تنى مى كنند.
پیدایش جشن آبانگان
درباره پیدایش جشن آبانگان روايت است. كه پس از هشت سال خشكسالى در ماه آبان باران آغاز به باريدن كرد. و از آن زمان جشن آبانگان پديد آمد.نیایشگاههای آناهیتا معمولا در كنار رودها برپا میشده و زیارتگاههایی كه امروزه با اسامی دختر و بی بی مشهور هستند و معمولا در كنار آنها آبی جاری است، میتوانند بقایای آن نیایشگاهها باشند.
برخی حتی سفرههای نذری با نام بی بی (همچون بی بی سه شنبه) را بازماندهی آیینهای مربوط به آناهیتا میدانند. ايرانيان در اين روز همانند ساير جشن ها به آدريان ها مى روند. و پس از آن براى گراميداشت مقام فرشته آب ها ناهيد، به كنار جوى ها و نهرها و قنات ها رفته و با خواندن دعا، اهورا مزدا را ستايش كرده و درخواست فراوانى آب و نگهدارى آن را كرده و پس از آن به شادى مى پردازند.
ايرانيان اين روز را جشن گرفته و آيين های ويژه ای را برگزار مي كنند. آب در آيين قديم ايرانی از عناصر مقدس است و به همين دليل در اين روز ايرانيان تلاش مي كردند آب را به عنوان لازمه حيات گرامی بدارند. و از آلودن و بي احترامی به آن بپرهيزند. و اين كار را در طول سال با خود به همراه داشته باشند.
واژه ی «آب» که جمع آن «آبان» است در اوستا و پهلوی «آپ» و در سانسکریت «آپه» Apa و در فارسی هخامنشی «آپی» میباشد. زمان برگزاری این جشن در “آبان” برابر با روز “دهم” آبان بوده است.
آناهیتا؛ ایزدبانوی آبهای روان
ناهید، آناهید، آناهیتا یا اَردَویسور آناهیتا (Ardwisara Anahita) الهه نگهبان آب ایرانیان، همتای ایرانی «ایشتر» الهه بابلی و «آفرودیت» الهه عشق و زیبایی در یونان باستان محسوب میشود. ایزدبانویی بسیار برجسته و مقدس که سرچشمه همه باروریها معرفی شده و او را ایزد بانوی آبها، نعمت، برکت و آبادانی میدانند. علاوه بر آن، وی را مظهر پاکی و بی آلایشی معرفی میکنند که در اصل رودخانهای بوده و بعد جنبه الوهیت یافت.
ایرانیان اعتقاد دارند که «آناهیتا» بهعنوان فرشته آبها سوار بر گردونهای در آسمان است که چهار اسب سفید (باد، باران، ابر و تگرگ) آن را میکشند. این ایزدبانو نقش مهمی در آیینهای ایرانی دارد و حتی پیشینه ستایش او در فرهنگ پارسی به پیش از ظهور زرتشت میرسد.
یشت پنجم اوستا موسوم به «آبان یَشت» در توصیف و ستایش مقام و منزلت و نیروی این ایزدبانو است. در آبان یشت که از باستانیترین و طولانیترین یشتهای اوستا است آناهیتا زنی جوان، زیبا چهره، خوش اندام و بلند بالا، با بازوان سپید و اندامی برازنده، کمربند تنگ بر میان بسته، به جواهر آراسته، با طوقی زرین بر گردن، گوشواری چهارگوش در گوش، تاجی زرین با ۱۰۰ ستاره هشت گوش بر سر، جامهای زرین و پرچین از پوست سگ آبی و کفشهایی درخشان در پا توصیف میشود.
جایگاه او در بلندترین طبقه آسمان است و به فرمان اهورا مزدا و از فراز ابرهای آسمان، باران و برف و تگرگ را فرو میبارد. گفته میشود ایزدبانوی آبها بر کرانه هر دریاچهای، خانهای آراسته با ۱۰۰ پنجره درخشان و ۱۰۰۰ ستون خوشتراش دارد.
در گزیدهای از «اوستای آبزور» در ستایش ایزدبانوی آناهیتا و احترام آب آمده است:
میستایم اردویسور آناهیتا را که در همهجا گسترده است و تندرستی بخش است و بداندیشان را دشمن است و اهورایی کیش است و در خور ستایش و نیایش در جهان مادی است. آن پاکی که جانافزاست، پاکی که فزاینده گله و رمه است، آن پاکی که گیتی افزاست، پاکی که خواسته افزاست، پاکی که کشور افزاست. اردويسور آناهيتا که داراى هزارها درياچه و هزارها نهر است که هر يک از اين درياچه و نهرها بهاندازه ۴۰ روز راه است براى کسى که با اسب راهوارى براند. آب ما، از آن بدانديش نيست، از آن بدگو نيست، از آن بدکردار نيست، از آن بدبين نيست، از آن کسى که دوست را بيازارد نيست، از آن کسى که همراهان را بيازارد نيست، از آن کسى که کارکن را بيازارد نيست، از آن کسى که خويشان را بيازارد نيست. اى آب ستوده، به من بزرگترين دارشها (نعمتها)، تن درست و اندام درست ارزانى دار. اى آب ستوده، به من خواسته فراوان ببخش، گله و رمه گوناگون و فرزندان دلير همان گونه که پيش از من به کسانى که از تو خواستند، بخشيدى.
فلسفه جشن آبانگان
آب را اولین عنصر حیات میدانند که حتی پیش از خاک به وجود آمده و در تمام مذاهب و فرهنگها به آن نگاه ویژه و گاه مقدسی دارند. بشر در تمام طول تاریخ خود بهدنبال نوشیدن آب حیات بود که عمر جاودانه و جوانی لایزال برایش به ارمغان بیاورد. اهمیت نمادین آب در زندگی انسان نیز فارغ از مایه حیات بودن، با اعمالی مثل وضو، غسل، تطهیر، غسل تعمید، شستوشوی اموات و خرده فرهنگهایی چون از آب گذشتن، آب پاشيدن بهدنبال مسافر یا آب پاشيدن بر گور آشکار میشود.
در فرهنگ کهن ایرانزمین نیز آب مظهر حیات، پاکی، برکت، روشنی و آبادانی است. گذشتن از آب در فرهنگ باستانی ایرانیان بهمعنای تولدی تازه بود و اغلب قهرمانان پیش از موفقیت آن را انجام میدادند. چنانچه در اساطیر ایرانی آمده که زرتشت پیامبر راستین پارسی، پیش از ملاقات با امشاسپند، از آب گذر کرد.
جشن آبانگان چه روزی است؟
جشن آبانگان از جمله جشنهای ماهیانه در ایران باستان است که روز آبان از ماه آبان (آپام) برگزار میشود. ایرانیان از هزارههای دور، هر زمان از سال را که ماه و روز بر هم منطبق میشد، گرامی داشته و به جشن و سرور و پایکوبی و نیایش پرودگار مشغول میشدند.
در گاهشمار زرتشتیان دهمین روز ماه، آبان نام دارد و ازاینرو، آبان روز از آبان ماه، مصادف با روز دهم آبان است؛ اما بر پایه سالنمای رسمی کشور (تقویم هجری خورشیدی)، آبانگان در روز چهارم از ماه آبان واقع شده که مصادف با همان روز آبان از ماه آبان زرتشتیان میشود.
این اختلاف از آنجا ناشی میشود که در گاهشماری جدید، جشن آبانگان ۶ روز به عقب آمد. در سالنمای قدیم همه ماههای سال ۳۰ روز بود و اکنون، ۶ ماهه نخست سال به ۳۱ روز تغییر کرده و ترتیب روزها با گذشته متفاوت شده است.
پیروان این آیین کهن ایرانزمین، آبانگان را همچنان گرامی داشته و در آتشکدهها به نیایش میپردازند. همچنین برای گرامیداشت آناهیتا (فرشته نگاهبان آبها) به کنار جویها و نهرها و قناتها رفته، اهورامزدا و آفریدههای نیک او را ستایش کرده و با خواندن اوستای آبزور درخواست فراوانی بارش میکنند.
آیین جشن آبانگان
بنا به متون و منابع تاریخی موجود، شکل برگزاری جشنهای کهن ایران باستان در طول زمان، گاه دستخوش تغییرات شده و نحوه فعلی و رایج با شکل تاریخی برگزاری آن جشن تفاوت دارد. حال چه جشنهای زندهای چون نوروز که همچنان رایج است و چه جشنهایی که در گذر زمان به دست فراموشی سپرده شدهاند.
ازاینرو، گفته میشود که جشن آبانگان نیز با تفاصیل و آیینهای ویژهای همراه بوده که به مرور زمان از خاطر رفته و امروزه اثری از یادکرد آن در میان نیست. آنچه از این جشن چون دیگر آیینهای کهن باقی مانده، خوانش سرودهایی از اوستا و دعای آفرینامه و چیدمان سفرهای مقدس با حضور نمادهای امشاسپندان و ایزدبانوی آناهیتا است. برخی اعتقاد دارند که سفرههای نذری تحت عنوان «بی بی» چون «سفره بی بی سهشنبه» که همچنان گاهی برگزار میشوند نیز میتواند بازمانده آیینهای مرتبط با آناهیتا باشد.
در جشن آبانگان، پارسیان چون دیگر آیینها ابتدا به آدریانها (آتشکده یا عبادتگاه) می روند و سپس در کنار جویها و نهرها و قناتها به ستایش پرودگار و دعا و نیایش میپردازند و در نهایت به برپایی جشن و سرور و شادمانی مشغول میشوند.
از آنجایی که این جشن در بزرگداشت ایزدبانوی آبها برگزار میشود، خصوصا زنان و دختران به کنار آبهای جاری چون دریا و رودخانهها رفته و فرشته موکل آب را ستایش میکنند و از اهورامزدا تقاضای برکت و رحمت و فراوانی و نگهداری آب دارند. این آیین امروزه گاه به مکان آتشکدهها محدود شده و زرتشتیان نواحی مختلف ایران، گاه در کنار جوی یا حوضی کوچک گرد هم آمده و آبانگان را گرامی میدارند.
از دیگر آیینهای مخصوص جشن آبانگان اختصاص این روز به مردان یا زنان بود. اگر در این روز باران میبارید، آبانگان به مردان تعلق میگرفت و آنها تن و جانشان را در آب شستوشو میدادند. چنانچه این روز بدون بارش باران طی میشد، آبانگان را زنانه میدانستند و آنها درون آب میرفتند.
