همه چیز درباره سنت چهارشنبه سوری

 سنت چهارشنبه سوری به روایت شاهنامه ی فردوسی خوشبختانه برگزاری مراسم سنتی و آیینی چهارشنبه سوری از دیرباز در فرهنگ مردمان ایران زنده نگاه داشته شده است. در هیچکدام از متون و اسناد به جای مانده از دوران قبل از اسلام، اشاره ای به این جشن نشده است. قدیمی ترین نوشته ای که در آن به افروختن آتش اشاره شده است، کتاب تاریخ بخارا نوشته ی ابوبکر نرشخی می باشد. دومین متن کهن که اشاره ای غیر مستقیم به جشن چهارشنبه سوری دارد شاهنامه فردوسی می شود.

فلسفه پریدن از روی آتش

سور به معنای جشن و مهمانی به کار می رفته است. اما فلسفه ی پریدن از روی آتش را برخی به داستان عبور سیاوش از آتش در کتاب شاهنامه نسبت می دهند. داستان از این قرار است که: سیاوش قهرمان افسانه ای شاهنامه و فرزند کاووس شاه در سن هفت سالگی مادر خود را از دست می دهد و کاووس شاه هنگامی که سیاوش به سن نوجوانی می رسد با، بانویی به نام سودابه ازدواج می کند.

سودابه زنی زیبا و هوسباز بود که با دیدن سیاوش دلباخته او می شود و متاسفانه با دسیسه و حیله او را به قصر خود فرا می خواند. سیاوش فریب سودابه را می خورد و گمان می برد که او به عنوان مادر او را نزد خود فراخوانده است. هنگامی که وارد کاخ وی می شود، سودابه به او ابراز عشق می کند و به او نزدیک می شود و به ناگاه او را می بوسد.

سیاوش بسیار خشمگین می شود و هنگام خروج از کاخ، سودابه که از برملا شدن این راز بیمناک بوده است، به حیله ای دیگر متوسل می شود. سودابه داد و فریاد به راه می اندازد و توجه همگان را جلب می کند و ابراز می دارد که سیاوش به او دست درازی کرده است. پس از جنجال سودابه، کیکاووس، شاه ایران از ماجرا آگاه می شود و از سیاوش توضیح می خواهد. سیاوش می گوید که پاکدامن و درستکار است و برای اثبات آن آماده است تا از تونل آتش عبور کند. او به پدر خویش می گوید؛ اگر پاکدامن باشم به سلامت از آتش عبور می کنم و اگر گناهکار باشم در آتش خواهم سوخت. سیاوش به آسانی و چابکی به همراه اسب خود از تونل اتش عبور می کند.

ز آتش برون آمد آزاد مرد لبان پر ز خنده برخ همچو مرد

این اتفاق جالب بنا بر افسانه های کهن در آخرین سه شنبه سال (بهرام شید) روی داده است و کاووس شاه به یمن عبور پسرش از آتش سه روز جشن و شادمانی اعلام می کند. برخی از مورخان معتقدند که از آن پس ایرانیان به یاد عبور سرافرازانه ی سیاوش از آتش در سه شنبه ی آخر هر سال جشن می گیرند و آتش بر پا می کنند.

در گذر زمان این سنت به یک جشن ملی تبدیل شده و آیین های مختلفی مانند: قاشق زنی، کوزه شکستن، شالگردانی، فالگوش ایستادن و پریدن از روی آتش به آن اضافه شده است. امیدوارم این مقاله کوتاه تاریخچه مختصری از سنت زیبا و قدیمی چهارشنبه سوری را بیان کرده باشد.

قاشق زنی

قاشق زنی از آن رسم‌های فراموش شده چهارشنبه سوری است که امروزه در برخی محلات مثل محله یوسف آباد تهران برگزار می‌شود. در این مراسم مردم (به‌خصوص جوان‌ترها) با قاشق به سطل یا کاسه خود می‌زنند و به در خانه همسایگان می‌روند و از آن‌ها درخواست شیرینی و شکلات و آجیل می‌کنند. صاحبخانه هم در سطل آن‌ها آجیل مشکل گشا یا شکلات می‌ریزد. چیزی شبیه به قاشق زنی را در جشن هالووین غربی‌ها با نام Trick or treat می‌بینیم که به احتمال ریشه در فرهنگ ایرانی دارد.

آجیل مشکل گشا

همانطور که از نام این آجیل پیداست، این آجیل تمام مشکلات و گرفتاری‌های شما را حل می‌کند. اما تفاوت این آجیل با آجیل‌های دیگر چیست؟ جواب اینجاست! در هنگام مخلوط کردن ترکیبات آجیل، دعایی خوانده می‌شود و به صورت نذر پخش می‌کنند تا به حاجات خود برسند. ترکیبات این آجیل شامل: پسته، بادام، گردو، کشمش، برگه هلو، سنجد، انجیر و خرما است. به تازگی نارگیل، قیسی، مویز و نبات هم به آن اضافه شده است.

آش مخصوص چهارشنبه سوری

آش مخصوص چهارشنبه سوری مختص به خطه مازندران است، اما در سراسر ایران پخته می‌شود. ۳ نوع آش در چهارشنبه آخر سال پخته می‌شود: آش گزنه، آش چهل گیاه، آش ترشی. آش جایگاه ویژه‌ای در جشن های ایران باستان دارد و اگر تاریخچه هر کدام از آن‌ها را بخوانید حتما یک نوع آش در رسم و رسوم آن پیدا خواهید کرد. در گذشته آش با همراهی همسایگان و آشنایان پخته می‌شد و علتی برای دورهمی و جشن و پایکوبی بود، پس نباید تعجب کنیم در روز چهارشنبه سوری هم آش مخصوص داشته باشیم.

فال‌گوش نشینی

در گذشته برای ازدواج جوانان دم بخت، رسوم عجیب و غریبی وجود داشت. یکی از این رسوم که در چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شد و این روزها از بین رفته است، فال‌گوش نشینی است. در واقع در این مراسم دختران دم بخت پشت دیوار می‌ایستادند و نیت می‌کردند، سپس با گوش دادن به حرف رهگذران و عابران جواب نیت خود را تفسیر و استدلال می‌کردند.

کوزه شکنی

در این رسم فراموش شده، کوزه‌های آب شکسته که در گوشه‌ای خاک می‌خوردند را از پشت بام به حیاط می‌انداختند و آن‌ها را به صورت کامل می‌شکستند.

ترقه و فشفشه بازی

در سال‌های اخیر چهارشنبه سوری به میدان جنگ محلات تبدیل شده است و مردم دست به کارهای خطرناکی می‌زنند، به صورتی که گاهی این حرکات باعث آسیب رسیدن به جان و مال مردم می‌شود. البته ترقه و استفاده از وسایل آتش بازی به صورت کنترل شده بسیار جذاب است و یکی از رسوم جدا نشدنی این شب به حساب می‌آید. در این رسم که همه با آن آشنا هستیم، ایرانیان با استفاده از منور و بالن‌های آرزو آسمان شب را روشن می‌کنند و کودکان فشفشه به دست به این سو و آن سو می‌روند.

در این مطلب سعی کردیم درباره چهارشنبه سوری و تاریخچه چهارشنبه سوری در ایران بگوییم؛ یعنی همان رسومی که تا همین چند سال پیش اجرا می‌شده، ولی اکنون در حال کم‌ رنگ شدن و از بین رفتن است. البته در این میان تحریف‌هایی هم به آن اضافه شده که جایگاهی در این رسم باستانی ندارد؛ مثل توپ و ترقه‌های هولناک یا بالن‌های آتش که روشن و رها کردنشان، تخریب‌های محیط‌زیستی هم به همراه دارد.