در تقویم هنرهای نمایشی جهان، روزی وجود دارد که به پاس یکی از فاخرترین ترکیب های هنر موسیقی و نمایش، یعنی «اپرا»، تعیینشده است: روز جهانی اپرا. جامعه بینالمللی هنر اپرا با هدفِ جلبتوجهِ بیشتر به این هنر بزرگ، ترویج آگاهی عمومی، و ایجادفرصتهایی برای مخاطبان جدید، این مناسبت را جشن میگیرد. در زبان فارسی گاهی به آن «روز جهانی اُپرا» گفته میشود. این روز، فرصتی است تا از دل تالارهای اپرا تا کلاسهای موسیقی و فضاهای مخاطبپذیر، به تأملی عمیق دربارهٔ نقش، تاریخ، مفاهیم و جایگاهاپرا در دنیای امروز بپردازیم. هنر اپرا، با ترکیب آواز حرفهای، ارکستر زنده، نمایشگری، طراحی صحنه و لباس، و داستان سرایی دراماتیک، یکی از رسانههای قدرتمند انتقال احساسات انسانی است. روز جهانی اپرا فرصتی برای تبیین این واقعیت است که چگونهاین هنر میتواند فرهنگی بینالمللی، پلی میان گذشته و حال، و ابزاری برای ارتباط میان انسانها باشد.
چرا روز جهانی اپرا؟
انتخاب یک روز جهانی برای اپرا بر پایهٔ یک ضرورت فرهنگی و آموزشی شکل گرفت؛ اینکه هنر اپرا، به رغم ارزش تاریخی و هنریاش،ممکن است در میان مخاطبان عام کمتر دیده شود یا از دسترس آنها فاصله گیرد، و از سوی دیگر، فرصت فرهنگی بزرگی برای جذبنسلهای جدید ایجاد کند. بر اساس گزارشها، این مناسبت در ۲۵ اکتبر هر سال برگزار میشود، و در ایران نیز همین تاریخ مطابق باتقویم شمسی تقریباً مصادف با اوایل آبان اعلام شدهاست. 이날 روز بهافتخار تولد آهنگسازانی چون ژرژ بیزه (Georges Bizet) ویوهان اشتراوس دوم (Johann Strauss II) انتخاب شده است. این روز نمایانگر آن است که اپرا، نه فقط هنر گذشته، بلکه بخشی ازفرهنگ زنده امروز است که میتواند پیامها، احساسات و زیبایی را به مخاطبانی تازه منتقل کند. با این حال، در کشور ما گاهی درتقویمها، این روز با تاریخی مانند «۴ آبان» نیز ذکر شده است.
اپرا چیست؟
برای درک اهمیت روز جهانی اپرا، نخست لازم است بدانیم اپرا دقیقاً چیست. به زبان ساده، اپرا نوعی نمایش موسیقایی است کهآوازخوانی حرفهای، ارکستر زنده، نمایشگری و داستانسرایی را در هم میآمیزد. در مقاله ویکیپدیا آمده است: «نمایشی که بازیگرانآن به آواز و همراه با موسیقی با یکدیگر حرف بزنند و بازی کنند … اپرا آمیزهای از موسیقی، ادبیات، بازیگری، طراحی صحنه، دکور وکارگردانی است.» در اپرا، برخلاف تئاترِ صرف که عمدتاً بر گفتوگو و دیالوگ متکی است، بخش اعظم متن بهشکل آوازی یا سرودیاجرا میشود و خواننده یا گروه خوانندگان (سوپران، تنور، باریتون و غیره) با کمک ارکستر یا گروه همنواز، احساس و معنا را به مخاطبمنتقل میکنند. افزون بر این، اپرا از قرن هفدهم میلادی با آهنگسازانی چون کلودیو مونتهوردی در ایتالیا آغاز شد و در طول قرون بهشکلی بزرگتر و بینالمللی تبدیل گردید. این هنرِ ترکیبی، نه تنها جلوهای از تواناییهای فنی هنرآفرینان، بلکه عرصهٔ نمایش آرزوها،احساسات انسانی، تراژدیها و شادیها است.
تاریخچه و روند شکل گیری اپرا
رویۀ تطور اپرا از اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم آغاز شد و از آن زمان تاکنون مسیر تحولی طولانی را پیموده است. نخستینآثار اپرایی عمدتاً در ایتالیا نوشته شدند و سپس به کشورهای دیگر اروپا راه یافتند. در تعریف اپرا آمده است: «از ویکیپدیا: آغاز هنراپرا نویسی در قرن شانزدهم میلادی است … اگرچه سازندهٔ نخستین اپرای تاریخ موسیقی جاکوپو پری است، اما کسی که اپرا را بهمعنای واقعی کلمه بنیان گذاشت کلودیو مونتهوردی بود.» در طول زمان، سبکها و گرایشهای مختلف پدید آمدند: اپرای جدی (Grand Opera)، اپرای کمیک (Opera Buffa)، اپرت (Operetta) و دیگر گونهها. همچنین، اپرا از صرفاً هنر شنیدن تبدیل شد به تجربهایجامع از دیدن، شنیدن، احساس کردن و درگیر شدن با داستان. بنابراین، روز جهانی اپرا فرصتی است برای بازخوانی این سنت،بررسی تأثیر آن بر جامعهٔ امروز، و گشودن راههای تازه برای مخاطبانی که تا کنون با این هنر مواجه نشدهاند.
اهمیت فرهنگی و اجتماعی اپرا
اپرا چیزی فراتر از «یک نمایش با آواز» است؛ این هنر میتواند نقشی فرهنگی، آموزشی و حتی اجتماعی ایفا کند. از منظر فرهنگی،اپرا حامل میراث موسیقی، زبان، تکنیک آواز و نمایش است که اگرچه ممکن است در برخی جوامع کمتر دیده شود، اما ارزش هنری وتاریخی آن به حدی است که میتواند به عنوان بخشی از «فرهنگ جهانی» تلقی گردد. از منظر اجتماعی، روز جهانی اپرا تأکید دارد براینکه این هنر باید برای همگان قابل دسترس باشد؛ نه فقط برای اقلیتهای خاص یا طبقات خاص جامعه. گزارشها نشان میدهند کهیکی از شعارهای این روز «Welcome to Opera» یا «به اپرا خوش آمدید» بوده است. از منظر آموزشی، اپرا میتواند به عنوانابزار تربیت موسیقایی، توسعه ذائقه هنری، زبانآموزی (چون بسیاری از آثار به ایتالیایی، فرانسوی یا آلمانی هستند)، و تقویتتواناییهای گفتاری و شنیداری مخاطب به کار رود. در ایران نیز، گرامیداشت این روز فرصتی است تا آموزش آواز، برگزاری اجراهایاپرا، معرفی هنرمندان و برگزاری مسابقات یا نشستهای پژوهشی بیشتر مورد توجه قرار گیرد. هنگامی که یک اثر اپرا اجرا میشود، نهتنها صدای خواننده و ارکستر، بلکه طراحی صحنه، لباس، نورپردازی، زبان بدن، و کارگردانی همه با هم هماهنگ میشوند تا تجربهایکامل برای مخاطب شکل گیرد. به همین دلیل، روز جهانی اپرا میتواند نقطهٔ آغازی باشد برای خلاقیتهای نو، اجرای دیجیتال، استفادهاز پلتفرمهای آنلاین برای ترویج اپرا، و جذب نسل جوان.
چگونه میتوان روز جهانی اپرا را گرامی داشت؟
اگر وبسایت یا سازمان فرهنگی دارید، میتوانید این روز را به شکل خلاقانه و مؤثری گرامی بدارید. ابتدا، مقالهای مانند این درسایتتان منتشر کنید تا مخاطبان با این روز آشنا شوند و اهمیت آن را بفهمند. سپس میتوانید پیشنهادهای زیر را در نظر بگیرید:
- معرفی چند اثر مشهور اپرا (مثلاً کارمن اثر بیزه، لا بوهم اثر پوچینی، یا فلوت جادو اثر موتسارت) همراه با خلاصه داستان،نکات شنیداری، و نکاتی برای مخاطب آغازگر.
- برگزاری لایو یا پادکست با کارشناسان موسیقی/اپرا دربارهٔ «چرا اپرا؟» و فرصتهای آن در ایران امروز.
- انتشار عکسها و ویدیوهای کوتاه از اپراخانهها یا پشتصحنه اجراها، یا استفاده از بخش داستانهای اینستاگرام برایتشویق کاربران به اشتراکگذاری اولین تجربهشان با اپرا.
- ایجاد مسابقه یا چالش با هشتگ (#روزجهانیاپرا، #WelcomeToOpera، #OperaDay) که کاربران را دعوت کند تاویدیو یا عکس کوتاهی بارگذاری کنند و یاد بگیرند صدایی جداگانه آواز بخوانند یا موردی از اپرا را معرفی کنند.
- معرفی اپرای ایرانی یا اجرای ترکیبی از اپرا با موسیقی محلی ایران، با هدف جذب مخاطب داخلی و یافتن وابستگیهایفرهنگی ایران با این هنر جهانی.
پیامدها و چالشها در ایران
اگرچه روز جهانی اپرا فرصتی بزرگ برای ایران است، اما چالشهایی نیز وجود دارد. در کشور ما، دسترسی عمومی به تالارهای اپرامحدودتر است نسبت به بسیاری از کشورهای اروپایی یا آمریکایی، و بسیاری از علاقهمندان ممکن است تجربهٔ کامل اپرا را نداشتهباشند. علاوه بر این، زبان اغلب آثار اپرا (ایتالیایی، فرانسوی، آلمانی) میتواند برای مخاطب فارسیزبان مانع ایجاد کند. اما اینچالشها هم میتوانند به فرصت تبدیل شوند: زیرنویس فارسی، اجراهای مختصر، یا ابتکارات ترکیبی میان اپرا و موسیقی ایرانیمیتوانند راهی برای گسترش این هنر باشند. علاوه بر این، استفاده از فناوریهای نوین مانند پخش زنده، واقعیت افزوده یا واقعیتمجازی میتواند بخشی از راهکار باشد تا اپرا به فضای مجازی و نسل جوان وارد شود. نهایتاً، گرامیداشت روز جهانی اپرا در ایرانمیتواند مسیرِ توسعه فرهنگ موسیقی جدی را هموارتر کند و مخاطبان را به کشف این هنر بزرگ دعوت نماید.
سخن آخر
روز جهانی اپرا نه صرفاً یک مناسبت در تقویم هنری، بلکه فرصتی است برای ارتباط میان انسانها، فرهنگها و زمانها؛ پلی میانموسیقی و نمایش، گذشته و حال، و هنرمندان و مخاطبان. این روز به ما یادآوری میکند که اپرا، با آن شکوهِ آواز، ارکستر وسیع،طراحی صحنه و قدرتِ داستان، هنوز میتواند جانِ مخاطب را به لرزه درآورد، احساسات را بیدار کند و افقهای تازه برای خلاقیت بازنماید. اگر امروز یکی از این اجراها را تجربه نکردهاید، یا فکر میکنید اپرا متعلق به دوران گذشته است، روز جهانی اپرا زمانِ مناسبیاست تا با ذهن باز و قلبی مشتاق، وارد دنیای بزرگ آواز و درام شوید. شاید همین یک اجرا، نقطهٔ آغازی باشد برای عشقِ جدید به اینهنرِ بزرگ
